Lüğət

Lüğət

Abba – arami dilində «ata» mənasında olub, ataya müraciət formasıdır. Bəzən Allaha müraciət kimi də işlənir. (Mark 14:36)

Alfa və Omeqa – yunan əlifbasında birinci və axırıncı hərfin adı. Bəzən «başlanğıc» və «son» mənasında da işlənir. (Vəhy 1:8)

Ali Şura – Roma hökmranlığı dövründə Yəhudilərin ali məhkəmə orqanı. Bununla yanaşı, idarəetmə vəzifəsini də daşıyaraq öz səlahiyyəti çərçivəsində siyasi, hüquqi və dini qərarlar da qəbul edə bilərdi. (Mat. 26:59; Həv. 4:21)

Allah – Əhdi-Ətiq kitablarında Allahın iki əsas adı daha çox işlənir: Allah – Elohim, El, Eloah (ibrani dilində Allah; vahid, ali və hər şeyi yaradan Allah)

Rəbb – Yahve (Allahın şəxsi adı)

Bu adlardan başqa, ayrı-ayrı yerlərdə Allahın aşağıdakı adlarına rast gəlmək olar:

Xudavənd – Adonay (ibrani dilində ağam, sahibim)

Sahib – Adon (ibrani dilində ağa, sahib)

Haqq-Taala – Elyon (ibrani dilində ən uca olan)

Allah-Taala – El-Elyon (ibrani dilində ən uca Allah)

Külli-İxtiyar – Şadday (ibrani dilində, ehtimala görə, qüdrətli)

Külli-İxtiyar Allah – El-Şadday (ibrani dilində, ehtimala görə, qüdrətli Allah)

Ordular Rəbbi – Yahve-Sevaot (ibrani dilində orduların ağası Rəbb)

İsrailin Müqəddəsi – Qadoş İsrael

Əhdi-Cədid kitablarında da Allahın Əhdi-Ətiqdəki həmin adları işlənilir.

Amin – ibrani dilində «doğrudur», «qoy belə olsun» anlamında olub, Vəhy kitabında İsa Məsihə verilən bir ad kimi «sadiq», «etimada layiq» mənasında işlənir. Həmçinin danışığın yaxud duanın sonunda təsdiq kimi işlənir.

Arami dili – Müqəddəs Kitabda adı çəkilən Arami xalqının dili. Sami dillərinə aiddir. Uzun müddət Yaxın və Orta Şərqdə beynəlxalq dil olmuşdur. Əhdi-Cədid dövründə Yəhudilərin çoxu arami dilində danışırdı. Əhdi-Ətiqin bəzi hissələri arami dilində yazılmışdır.

Artemida – qədim Yunanlarda Ay və məhsuldarlıq ilahəsi. Efesdə Artemidanın şərəfinə çox böyük bir məbəd tikilmişdi. (Həv. 19:27)

Asiya – Roma imperatorluğunun bir əyaləti. İndiki Türkiyə ərazisində yerləşirdi. Mərkəzi Efes şəhəri idi.

Aşera – Kənanlıların məhsuldarlıq ilahəsi. Əsatirə görə, Kənanlıların baş tanrısı Elin «arvadı». Bu ilahənin şərəfinə taxtadan düzəldilmiş büt də belə adlanırdı.

Aştoret – Kənanlıların analıq, məhəbbət və müharibə ilahəsi. Əsatirə görə, Baalın «arvadı».

Azadlıq ili – Musanın Qanununa görə hər əllinci il qeyd olunurdu. Həmin il torpaq dincə qoyulur, qullar azad edilir, borclar bağışlanırdı. (Lev. 25:8-55)

Baal – «ağa» yaxud «ər» mənasında olub, Kənanlıların məhsuldarlıq, himayədarlıq və fırtına tanrısına verdikləri addır. Bu tanrının bütü də belə adlanırdı.

Baal-Zevul – qədim Eqronda sitayiş edilən bir tanrının adı. Mənası «ağa padşah» olduğu halda Yəhudilər onu kinayə ilə «Baal-Zevuv», yəni «milçəklər ağası» adlandırırdılar. (2Pad. 1:2; Mat. 12:24)

Babil – qədim Babilistan imperatorluğunun paytaxtı. İndiki İraq ərazisində yerləşirdi. Əhdi-Cədidin bəzi yerlərində Babilin adı məğrurluğu və əxlaqsızlığı ilə ona bənzəyən Roma şəhərinin rəmzi kimi işlədilir. (1Pet. 5:13)

Baş kahin – Yəhudi ruhanilərinin rəhbəri. İldə bir dəfə məbədin Ən Müqəddəs yerinə girib xalqın günahlarının bağışlanması üçün qurban gətirməyə yalnız onun ixtiyarı var idi. İncildə İsa Məsih insanların günahlarının bağışlanması üçün Özünü qurban verərək Allahın hüzurunda vasitəçilik etdiyinə görə Baş Kahin adlandırılır. Əhdi-Cədid dövründə bu vəzifəni bir neçə kahin növbə ilə icra edirdi. (Lev. 16:32; İbr. 9:7)

Başqa millətlər – başqa allahlara sitayiş edən bütün qeyri-yəhudi xalqlar. İncildə Allahın lütfünün və xilasın onlara da şamil edildiyi vurğulanır.

Bilam – Əhdi-Ətiqdə Moav padşahı Balaqın İsrailliləri lənətləmək üçün çağırdığı, sonralar isə İsrailliləri yoldan azdırmaq istəyən peyğəmbər. Əhdi-Cədiddə onun adı hiyləgərlik və tovlama rəmzi kimi işlədilir. (2Pet. 2:15)

Cin – Şeytana xidmət edən, insanlara ziyan vuran natəmiz və şər ruh. Bəzi yerlərdə bütpərəstlərin səcdə etdiyi bütlər də cinlərlə eyniləşdirilir.

Çarmıx – Roma imperatorluğunda cinayətkarlara tətbiq olunan cəza və edam aləti. Ölümə məhkum olunan adamın əlləri və ayaqları çarmıxa mıxlanırdı və beləcə əzab çəkərək ölürdü.

Dinclik ili – Musanın Qanununa görə, hər yeddinci il qeyd olunurdu. Həmin il torpaq dincə qoyulur, məhsul kasıbların ixtiyarına verilirdi. (Lev. 25:1-7)

Efod – kahinlərin ibadət zamanı geyindikləri, kətandan olan bir üst geyimi. Onun üstündə olan döşlükdə daşlar var idi. Bu daşlardan Allahın iradəsini öyrənmək üçün istifadə olunurdu.

Epikürçü – qədim yunan filosofu Epikürün ardıcılları. Onların fikrincə, həyatın mənası həzz və bəxtiyarlıq içində yaşamaqdan ibarətdir. (Həv. 17:18)

Əhd – Allahın Öz seçilmiş xalqı olan İsraillə və imanlılarla bağladığı peyman.

Əhd sandığı – Musaya Allah tərəfindən verilmiş On Əmrin yazıldığı daş lövhələrin və başqa müqəddəs əşyaların qoyulduğu sandıq. O, Allahın hüzurunun rəmzi idi.

Əllinci Gün – Pasxa günündən əlli gün sonra qeyd olunan biçin bayramı. Həvarilərə Müqəddəs Ruh həmin gün nazil oldu və imanlılar cəmiyyəti bununla yarandı. (Həv. 2:1)

Ən Müqəddəs yer – əvvəl Hüzur çadırında, sonra isə məbəddə olan iç otaq. İldə bir dəfə yalnız baş kahinin oraya girmək ixtiyarı var idi.

Farisey – Yəhudilərin dini təriqətlərindən biri. Dini qaydalara ciddi əməl etmələri və zahiri möminlikləri ilə fərqlənirdilər.

Fidyə – əsir tutulmuş adamı, xalqı və s. qurtarmaq üçün verilən şey.

Görüntü – peyğəmbərlərə görünən, İlahi aləmdən yaxud gələcəkdən xəbər verən təsvir.

Gün – Yəhudilər günəşin batdığı anı yeni günün başlanğıcı hesab edirdilər. Günəş batandan doğana qədər gecə, günəş doğandan batana qədər gündüz sayılırdı.

Halleluya – ibrani dilində «Rəbbə həmd edin» deməkdir. Yəhudilərin dua və məzmurlarında tez-tez rast gəlinir.

Har-Magedon – İsrail ərazisinin şimalında olan Megiddo şəhərinin ətrafındakı dağlıq və düzənlik ərazi. İncilin «Vəhy» kitabına görə, bəşər tarixinin son müharibəsi bu ərazidə olacaq.

Hazırlıq günü – Yəhudilərin müqəddəs saydığı Şənbə günündən əvvəlki gün. Qanuna görə, onlara Şənbə günü hər hansı bir iş görmək qadağan olunduğu üçün bütün işlərini hazırlıq günündə görüb qurtarırdılar. (Mat. 27:62)

Hüzur çadırı – məbəd tikilməzdən qabaq İsraillilərin ibadət və qurban mərasimlərinin aparıldığı çadır.

Hermes – qədim yunan tanrılarından biri. Baş tanrı olan Zevsin xidmətçisi və tanrıların xəbərgətirəni sayılırdı.

Həvari – İsa Məsihin seçdiyi yaxud sonradan bu vəzifəyə keçən şagirdlər. Onlar ilk məsihçi cəmiyyətlərinə nəzarət edirdilər.

Hirod – Əhdi-Cədiddə Hirod adlı beş hökmdarın adı çəkilir:

Böyük Hirod – Hirodlar sülaləsinin əsasını qoyan budur. Miladdan əvvəl 40-4-cü illər arası Romanın idarəçiliyi altında İsrail ərazisində padşahlıq
etmişdir. Ölümündən sonra ölkəsi üç oğlu arasında bölüşdürüldü. Məsihin gəlişinə mane olmaq üçün Bet-Lexemdə iki yaşına qədər körpələrin öldürülməsinə əmr verən o idi.

Hirod Arxela – Böyük Hirodun oğlu. Miladdan əvvəl 4-cü-miladdan sonra 6-cı illər arası Yəhudeya və Samariyada hökmdarlıq etmişdir.

Hirod Antipa – Böyük Hirodun digər oğlu. Miladdan əvvəl 4-cü-miladdan sonra 38-ci illər arası Qalileya və Pereyada hökmdarlıq etmişdir. Yəhya peyğəmbəri edam etdirən və İsa Məsihi mühakimə olunmaq üçün Ponti Pilatın yanına göndərən o idi.

I Hirod Aqrippa – Böyük Hirodun nəvəsi. Miladdan sonra 38-44-cü illər arası Yəhudeyada hökmdarlıq etmişdir. Özünü bir allah sayaraq izzəti Allaha vermədiyi üçün Rəbbin mələyi tərəfindən vurulub öldürülən o idi.

II Hirod Aqrippa – I Hirod Aqrippanın oğlu. Miladdan sonra 48-100-cü illər arası Yəhudeyada hökmdarlıq etmişdir. Həvari Paulun məhkəməsini dinləyən o idi.

Hirodçular – Romalıların idarəçiliyi altında İsrail ərazisində hökmdarlıq edən Hirodlar sülaləsinin tərəfdarı olan yəhudi firqəsi yaxud təriqəti.

Hosanna – ibrani dilində «xilas et» deməkdir. Bu sözü Yəhudilər bayram vaxtı dua edərkən tez-tez işlədirdilər.

İlahi – Allahı mədh edən ruhani məzmunlu nəğmə.

İlahiyyatçılar – Tövratı və digər Müqəddəs Yazıları şərh edən, xalqa öyrədən və onların üzünü köçürən Yəhudi din xadimləri.

İmanlılar cəmiyyəti – İsa Məsihə iman edənlərin toplantısı və cəmiyyəti.

İncil – yunan dilində «Müjdə, xoş xəbər» deməkdir. İsa Məsihin insanları xilas etməsi barədə xəbər «İncil» adlanır. Həvarilərin Məsih haqqında yazdıqları kitablara da «İncil» yaxud «Əhdi-Cədid» deyilir.

Kahin – əvvəl Hüzur çadırında, sonra isə məbəddə ibadət və qurban mərasimlərini icra edən, Levi qəbiləsindən, Harun nəslindən olan din xadimi. Allahla insan arasında vasitəçi sayılırdı.

Kemoş – Moavlıların səcdə etdikləri baş tanrı.

Keruv – qanadlı fövqəltəbii varlıq, Allaha xidmət edən mələk yaxud onların heykəli. (Yar. 3:24; İbr. 9:5)

Kəffarə – günahların əvəzini vermək üçün gətirilən qurban yaxud təqdim.

Kənançı – ifrat millətçi Yəhudi firqəsi yaxud təriqəti. Roma hakimiyyətinə qarşı xalq üsyanlarının əsas qüvvəsi olmuşdur. (Mat. 10:4)

Köhnə Əhd – Allahın İbrahim və Musa peyğəmbərlə bağladığı əhd. Bu əhdə görə, günah etmiş hər kəs qurban kəsməklə Allahın mərhəmətinə nail olardı. O, İsa Məsihin qurbanı vasitəsilə bağlanan Yeni Əhdin rəmzi sayılır.

Qeysər – Romanın böyük dövlət xadimi Yuli Sezarın adından götürülmüş onun varislərinə, sonralar isə bütün Roma imperatorlarına verilən titul.

Qurban və təqdimlər – ibadət mərasimləri zamanı icra olunan dini ayinlər, Allaha təqdim olunan bəxşiş. Qurban yaxud təqdim olaraq heyvan, taxıl və şərab gətirilirdi.

Qurbangah – ibadət zamanı üstündə qurban və təqdimlərin verildiyi tikili.

Levililər – İsraillilərin on iki qəbiləsindən biri, Yaqubun oğlu Levinin nəsli. İbadət mərasimlərini aparan kahinlər bu qəbilədən idi.

Livyatan – adına Kənan əsatirlərində də təsadüf olunan nəhəng su heyvanı. (Əyy. 3:8)

Manna – Misirdən çıxmış İsrailliləri yedirmək üçün qırx il ərzində Allahın göydən yağdırdığı yemək. (Çıx. 16:31; Yəh. 6:31)

Məbəd – İsraillilərin ibadət ayinlərinin və mərasimlərinin icra olunduğu müqəddəs bina. Məbəddə Allah insanlarla ünsiyyətdə idi. Əsası Yerusəlimdə padşah Süleyman tərəfindən qoyulmuşdu, sonuncu məbəd miladdan sonra 70-ci ildə Romalılar tərəfindən dağıdılmışdır. Əhdi-Cədiddə İsa Məsih Öz bədəninin məbəd olduğunu bildirirdi. Həvari Paul da öyrədirdi ki, imanlıların bədəni Müqəddəs Ruhun yaşadığı məbəddir.

Məbəd fahişəliyi – bütpərəst mərasimləri zamanı cinsi əlaqələrlə müşayiət olunan iyrənc dini ayin.

Məsh etmək – təqdis edilmiş əşyanın üzərinə yaxud padşahın, kahinin və peyğəmbərin başına zeytun yağı tökmə mərasimi.

Məsih – məsh edilmiş şəxs, Yəhudilərin zühur edəcəyinə inandıqları Xilaskar. Əhdi-Cədiddə insanları günahlarından xilas edən İsanın Məsih olduğu bildirilir.

Məsih əleyhdarı – İsa Məsihin zühurundan qabaq dünyanı öz hakimiyyətinə tabe etmək istəyəcək yalançı peyğəmbər. Bəzi yerlərdə Məsihi inkar edən hər kəs Məsih əleyhdarı adlandırılır. (1Yəh. 2:18)

Məsihçi – İsa Məsihə iman edərək onun ardınca gedənlər.

Məzmur – ruhani məzmunlu nəğmə. Məbəddə ibadət mərasimləri zamanı oxunurdu.

Mirra – Ərəbistanda və Efiopiyada bitən mirra ağacından çıxan xoş ətirli qatran. Ətir və dərman kimi istifadə olunur.

Molek – bütpərəstlərin səcdə etdikləri tanrı. Onun qəzəbini yatırmaq üçün bütpərəstlər öz uşaqlarını qurban gətirirdilər.

Murdar və pak – dini qanuna və ənənələrə görə, natəmiz yaxud təmiz sayılan əşya və ya şəxs. Həmin qanunlara görə murdar sayılan əşyaya və ya insana toxunmaq olmazdı, bunlar pak olunmalı idi.

Musanın Qanunu – Allahın Musa peyğəmbərə verdiyi ruhani, əxlaq və davranış qanunları məcəlləsi. Tövrat adı ilə də tanınır.

Müjdə – İsa Məsihə iman etmək vasitəsilə əldə olunan xilas barədə xoş xəbər.

Müqəddəs Ruh – Allahın Ruhu, Allahın Üç Simasından Biri. Onun vəzifəsi Allahı insanlara zahir etmək, imanlıların qəlbində yaşamaq və onları müqəddəsliyə çatdırmaqdır.

Müqəddəs Yazılar – Tövrat, Zəbur və Peyğəmbərlərin Yazılarından ibarət olan Əhdi-Ətiq. Sonradan bunlara Əhdi-Cədid də əlavə olundu.
Müqəddəs yer – əvvəl Hüzur çadırında, sonra isə məbəddə olan ilk otaq. Oraya yalnız kahinlər girib Rəbbə sitayiş edə bilərdi.

Nəziri – özünü müəyyən bir müddət Allaha həsr edən şəxs. O bu zaman şərabdan və murdar şeylərə toxunmaqdan çəkinməli və saçlarını uzatmalı idi. (Say. 6:2)

Nikolaçılar – ilk məsihçi cəmiyyətlərinin yarandığı dövrdə yanlış bir təriqət olmuşdur. Güman edilir ki, bu təriqətin tərəfdarları Bilamın təlimi kimi imanlıları əxlaqsızlığa azdırırdılar. (Vəhy 2:6,15)

Onda bir – əldə olunan hər cür qazancın onda birindən tutulan, məbəd xərcləri, kahinlər və Levililərin yaşayışı üçün verilən dini vergi. (Lev. 27:30)

Ölülər diyarı – ibrani dilində «şeol», yunan dilində «hades» sözü olub, «ölülərin olduğu yer» mənasını verdiyi güman edilir. (Yar. 37:35; Mat. 16:18)

Pasxa – Ən böyük yəhudi bayramı. Yəhudilərin Musa peyğəmbərin başçılığı altında Misir əsarətindən xilas olub oradan çıxdıqları gecəni anma günüdür. Əhdi-Cədiddə İsa Məsihin ölüb-dirilməsi ilə yeni Pasxanın əsası qoyulur.

Rabbi – ibrani və arami dillərində «mənim müəllimim» mənasında olub, Yəhudilər arasında din müəllimlərinə verilən fəxri tituldur. (Mat. 23:7)

Rəbbin süfrəsi – İsa Məsihin insanlar naminə tökülmüş qanını və çarmıx üzərində əzab çəkmiş bədənini anmaq üçün imanlıların keçirdikləri yemək mərasimi. İsa Məsih son gecəsində Öz şagirdlərinə bu mərasimi keçirməyi tapşırdı. Mərasim zamanı imanlılar çörək və şərab bölüşdürərək həyat verən İsa Məsihi yada salırlar.

Roma vətəndaşı – Roma imperatorluğunun hüquqi vətəndaşlığını almış şəxs. Əvvəllər yalnız Roma şəhəri sakinlərinə, sonralar isə Roma imperatorluğunun hüdudlarında yaşayan bəzi adamlara da verilirdi. Roma vətəndaşlığı almış şəxslər bir sıra imtiyazlara, o cümlədən, toxunulmazlıq hüququna malik olurdu. (Həv. 16:37)

Sadukey – Yəhudilərin dini təriqətlərindən biri. İsa Məsihin dövründə yüksək dairələrdə və kahinlər arasında böyük nüfuza malik idilər. Onlar yalnız Tövratın ehkamlarını qəbul edir, dirilmə, cənnət, cəhənnəm, cinlər və mələklər barədə təsəvvürləri rədd edirdilər.

Samariyalılar – Aşşurluların İsrail ərazisinə köçürdüyü xalqlarla Yəhudilərin qarışığından yaranmış xalq. Samariyalılar saf qanlı Yəhudi olmadıqlarına görə Yəhudilər onlara xor baxırdılar.

Satınalan – günah altında əsir olan insanlar üçün əvəz verib onları günahlarından və fəlakətlərindən azad edən Xilaskar.

Seraf – qanadlı fövqəltəbii varlıq, Allaha xidmət edən mələk. (Yeş. 6:2)

Səcdəgah – İsraillilərin yüksəkliklərdə qurduqları ibadət yerləri. Bəzən bu yerlərdə bütpərəstlik ayinləri də icra edilirdi.

Stoist – miladdan əvvəl IV-III əsrlərdə yaşamış Yunan filosofu Kitionlu Zenonun təsis etdiyi fəlsəfi məktəbin ardıcılları. İfrat emosiyalardan uzaq olaraq təbiətlə həmahəng yaşamağı təbliğ edirdilər. (Həv. 17:18)

Sünnət – Allahın İsrail xalqı ilə bağladığı əhdin rəmzi. Yəhudilərdə sünnət əcdadları İbrahimdən qalma bir adətdir. Əhdi-Cədiddə «sünnətli» deyiləndə Yəhudi, «sünnətsiz» deyiləndə isə qeyri-yəhudi nəzərdə tutulur.

Şeytan – insanları günaha batıran, sonra isə günahlarına görə təqsirləndirən səmavi ittihamçı, Allaha zidd çıxan şər varlıq.

Şənbə günü – Allah tərəfindən təsis olunmuş istirahət və ibadət günü. Musanın Qanununa görə, həmin gün hər cür iş, o cümlədən, məişət və sənət işləri ilə məşğul olmaq qadağan idi.

Tammuz – Babillilərin səcdə etdikləri məhsuldarlıq tanrısı. Hər il Tammuzun ölüb-dirilməsini təsvir edən ayinlər keçirilirdi.

Təqdis – bir şəxsin yaxud əşyanın Allaha həsr olunması.

Təqvim və bayramlar – qədim İsraillilər üçün təqvim xüsusi rol oynayırdı. Həm təsərrüfat işləri, həm də dini mərasimlər təqvimlə tənzim olunurdu. Bunun üçün iki təqvimdən – köhnə və yeni təqvimlərdən istifadə edilirdi. Aşağıda təqvim və bayramların siyahısı verilir:

Təzə Ay mərasimi – Yəhudilər təzə ay çıxan günü təqvimə görə ayın ilk günü hesab edib mərasimlə qeyd edirdilər.
Urim və Tummim – baş kahinin döşlüyünə vurulmuş iki kiçik əşya. Onlardan püşk atmaq və Allahın istəyini öyrənmək üçün istifadə olunurdu. (Çıx. 28:30)
Vergiyığanlar – Roma hökmranlığı zamanı işğalçılar üçün vergi yığmaq işinə Yəhudilər arasından razılıq verən adamlar. Yəhudilər bu adamları xain və fırıldaqçı adlandıraraq onlara nifrət edirdilər.
Vəftiz – yunan dilində «suya batırılma» mənasında olub, günahdan tövbəni və ruhani dirçəlişi göstərən suya salınma yaxud su səpilmə mərasimidir.
Vəhy – Allahın peyğəmbərlərə göndərdiyi xəbər. Bəzən söz, bəzən də görüntü şəklində Allah Öz iradəsini seçdiyi adamlara bildirir.
Yəhudeya – Roma işğalından sonra Yəhuda padşahlığı ərazisində yaradılmış əyalət.
Yeni Əhd – İsa Məsihin insanların günahının bağışlanması üçün tökülmüş qanı vasitəsilə Allahın insanlarla bağladığı əhd. Bu əhdə görə İsa Məsihin qurbanına iman gətirən hər kəs xilas olur.